อาการและโรคทางสมอง

ภาวะน้ำคั่งในสมอง Hydrocephalus

• ภาวะน้ำคั่งในสมอง เป็นภาวะร้ายแรงที่โพรงสมองและไขสันหลังมีการสร้างน้ำหล่อเลี้ยง (Cerebrospinal Fluid- CSF) มากเกินไป และถ้าหากร่างกายเกิดปัญหาการดูดซึมหรือเกิดอาการอุดตันการไหลเวียนของน้ำหล่อเลี้ยงนี้ จะทำให้มีน้ำส่วนเกินนี้สะสมในโพรงสมอง ยิ่งมามากขึ้นโพรงสมองก็จะขยายใหญ่ขึ้นทำให้เกิดแรงดันในสมองมากมากขึ้นจนกลายเป็นภาวะโพรงสมองคั่งน้ำ
• ภาวะน้ำคั่งในสมอง มี 2 ชนิด คือ ไม่มีการอุดตันของการไหลเวียนของน้ำหล่อเลี้ยง (Communicating hydrocephalus) และมีการอุดตันของการไหลเวียนของน้ำหล่อเลี้ยง (Non-communicating hydrocephalus) โดยภาวะโพรงสมองที่ไม่มีการอุดตันของการไหลเวียนของน้ำหล่อเลี้ยงนี้ เพราะน้ำหล่อเลี้ยงยังคงสามารถไหลเวียนไปมาได้ แต่จะไม่สามารถถูกดูดซึมหรือถูกระบายออกไปได้ ในขณะที่การไหลเวียนของน้ำหล่อเลี้ยงในภาวะโพรงสมองที่มีการอุดตัน (Non-communicating hydrocephalus หรือ Obstructive hydrocephalus) จะถูกบล็อกในช่องทางการไหลเวียนบางช่องหรือหลายๆ ช่อง ซึ่งสาเหตุที่พบบ่อยๆ คือ “ท่อระบายน้ำตีบ” (Aqueductal stenosis) หมายถึงท่อระบายน้ำหล่อเลี้ยงในสมองส่วนกลางแคบลง

ภาวะน้ำคั่งในสมองบางชนิดเป็นกรรมพันธุ์ คือ ติดตัวผู้ป่วยมาตั้งแต่แรกเกิด ซึ่งอาจเกิดจากความผิดปกติระหว่างพัฒนาการของทารกในครรภ์ หรือความผิดปกติทางพันธุกรรม โดยภาวะโพรงสมองคั่งน้ำนี้สามารถออกอาการได้กับทุกคนไม่ว่าจะอายุเท่าไรก็ตาม นอกจากนี้การบาดเจ็บหรือโรคบางโรคอาจเป็นสาเหตุของภาวะโพรงสมองคั่งน้ำได้อีกด้วย ในบางรายผู้ป่วยอาจมีภาวะโพรงสมองคั่งน้ำตั้งแต่เด็ก แต่ไม่ปรากฏอาการจนกระทั้งโตเป็นผู้ใหญ่ แต่มีโอกาสเกิดขึ้นได้น้อยมาก ผู้ป่วยส่วนใหญ่จะเกิดจากการตีบของท่อระบายน้ำหล่อเลี้ยง

การรักษาภาวะน้ำคั่งในสมอง เมื่อแพทย์สงสัยว่าคนไข้จะมีภาวะโพรงสมองคั่งน้ำ แพทย์จะทำการตรวจอย่างละเอียดเพื่อให้มั่นใจว่าการวินิจฉัยถูกต้อง และยืนยันความเหมาะสมในการรักษาด้วยการผ่าตัดใส่สายระบายน้ำ (shunt)

การวินิจฉัยโรคแบ่งเป็น 3 ลักษณะ

• การสัมภาษณ์ซักประวัติและการตรวจร่างกายหรือระบบประสาท
• การตรวจหาโพรงในสมองโดยรังสีวิทยา
  • ตรวจโดยคลื่นแม่เหล็ก (MRI)
  • ตรวจโดยเอกซเรย์ด้วยคอมพิวเตอร์ CT หรือ CAT Scan
• ทดสอบเพื่อหาภาวะของน้ำไขกระดูกสันหลัง (Cerebrospinal Fluid หรือ CSF) เพื่อดูการตอบสนองต่อการผ่าตัดใส่สายระบายน้ำ
• ท่อระบายน้ำในกระดูกไขสันหลัง
  • วัดแรงต้านทานในการไหลเวียนออกของน้ำในกระดูกไขสันหลัง
  • วัดปริมาตรน้ำในกระดูกไขสันหลัง

การผ่าตัดใส่สายระบายน้ำเป็นทางเดียวเท่านั้นในการรักษาภาวะโพรงสมองคั่งน้ำ โดยท่อระบายน้ำจะถูกสอดเข้าไปในโพรงสมองเพื่อระบายออกไปยังอวัยวะส่วนอื่นในร่างกายที่สามารถดุดน้ำออกไปได้

ท่อระบายน้ำคั่งในโพรงสมองประกอบด้วย

• สายสวนโพรงสมอง
• วาล์วสำหรับควบคุมการไหลเวียนของน้ำในไขกระดูกสันหลัง
• สายระบายน้ำในไขกระดูกสันหลังไปยังอวัยวะอื่นในร่างกาย

ระบบสายท่อระบายน้ำจะถูกซ่อนไว้อย่างดีภายใต้ผิวหนังอย่างมิดชิด ไม่ได้ห้อยอยู่ด้านนอกของร่างกาย นอกจากนี้ยังมีทางเลือกให้กับผู้ป่วยบางรายด้วยการผ่าตัดโดยใช้กล้องส่องในโพรงสมอง เพื่อสร้างช่องระบายน้ำภายใน

ในการผ่าตัดนี้ แพทย์ผู้เชี่ยวชาญจะสอดกล้องขนาดจิ๋วที่ทำด้วยเทคโนโลยีไฟเบอร์ออปติก (fiber optic) เพื่อเข้าถึงส่วนที่ยากแก่การเข้าถึงในสมอง ทำให้แพทย์สามารถเห็นโพรงในสมองได้ และเมื่อได้ตำแหน่งแล้วแพทย์จะทำการเจาะรูเล็กๆ ที่พื้นของโพรงในสมองเพื่อระบายน้ำไปที่รอบๆ ผิวของสมองเพื่อหลีกเลี่ยงการอุกตัน

การผ่าตัดใส่สายระบายน้ำ (shunt) เหมาะกับผู้ป่วยเด็กทุกคนหรือไม่?

ปัจจัยในการรักษามีหลากหลายรูปแบบในการวินิจฉัยว่าผู้ป่วยท่านใดเหมาะกับการรักษาโดยการผ่าตัดใส่สายระบายน้ำ ผลของการใส่สายระบายน้ำจะดีหรือไม่ขึ้นอยู่กับปัจจัยเหล่านี้

• ระเวลาที่ออกอาการ
• ขนาดของโพรงที่เห็นจากการสแกนนั้นใหญ่กว่า CFS ในชั้นใต้เยื่อหุ้มสมอง
• ค่าแรงต้านทานการไหลออกของน้ำในไขกระดูกสันหลังที่สูงขึ้นหรือความผิดปกติของความดันในไขกระดูกสันหลัง

ถึงแม้ผู้ป่วยภาวะโพรงสมองคั่งน้ำจะไม่สามารถหายเป็นปกติได้อย่างสมบูรณ์ แต่ผู้ป่วยและครอบครัวของผู้ป่วยจะรู้สึกได้ว่าการรักษาเป็นผลสำเร็จ 100% หากการผ่าตัดใส่สายระบายน้ำช่วยให้คุณภาพชีวิตของผู้ป่วยดีขึ้นโดยช่วยลดความผิดปกติของร่างกาย หรือทำให้ผู้ป่วยช่วยเหลือตัวเองได้มากขึ้น ก่อนที่ระบบประสาทจะถูกทำลายจนไม่สามารถแก้ไขได้

ตามปกติแล้วการรักษาภาวะโพรงสมองคั่งน้ำจะทำการรักษาโดยการผ่าตัดใส่สายระบายน้ำ ซึ่งจะช่วยระบายน้ำไขสันหลังจากโพรงในช่องสมองของลูกน้อยไปยังส่วนอื่นของร่างกายที่สามารถดูดซึมออกไปได้

เป้าหมายของการรักษาด้วยการผ่าตัดใส่สายระบายน้ำ คือการลดความดันในสมองจากความผิดปกติของการผลิตน้ำหล่อเลี้ยงสมองของลูกน้อย โดยปกติแล้วน้ำหล่อเลี่ยงสมองจะถูกระบายผ่านท่อเข้าไปในช่องท้อง (Ventriculoperitoneal shunt, VP shunt) บางกรณีท่อระบายน้ำนี้จะถูกระบายไปยังปอด หรือ หัวใจห้องบน (Atrium)

คำแนะนำสำหรับคุณพ่อและคุณแม่

อาการของน้ำคั่งในสมองแตกต่างกันไปตามการเจริญเติบโตของเด็ก หากทารกมีภาวะนี้ขณะอยู่ในครรภ์แม่ เมื่อแพทย์ทำอัลตร้าซาวด์จะพบโพรงหรือ ช่องว่างในสมองของเด็ก เมื่อคลอดแล้วอาการของโพรงสมองคั่งน้ำที่เห็นได้ชัดคือ การขยายตัวที่ผิดปกติของศีรษะของทารก เมื่อโตขึ้นผู้ป่วยจะมีอาการเกี่ยวข้องกับความดันของน้ำในโพรงสมองสูง อาทิ คลื่นไส้ อาเจียน ปวดหัวและปัญหาเรื่องสายตา

ผู้ป่วยในวัยหนุ่มสาว หรือ วัยกลางคน มักมีอาการวิงเวียนศีรษะ และมีปัญหาสายตา ผู้สูงอายุที่เป็นภาวะโพรงสมองคั่งน้ำที่มีความดันในสมองปกติ (Normal Pressure Hydrocephalus, NPH) อาการที่เห็นส่วนใหญ่จะเป็นการสูญเสียการควบคุมการทำงานของร่างกาย 3 ด้านคือ การทรงตัวขณะเดิน ความคิดสับสน และกลั้นปัสสาวะไม่อยู่

อาการในทารกและเด็กเล็ก

• ศีรษะใหญ่ขึ้น
• กะโหลกแถวกระหม่อมตึง หรือปูดขึ้นมา
• มองเห็นเส้นเลือดที่หนังศีรษะชัดเจน
• รอยต่อระหว่างกระดูกกะโหลกศีรษะดูแยกออกจากกัน
• อาเจียน งุ่นง่าน หงุดหงิด
• ปวดหัว คลื่นไส้ อาเจียน มีปัญหาสายตา
• ลูกตามองลงล่างตลอดเวลา หรือตาเข

อาการในเด็กวัยรุ่น

• ปวดหัวเรื้อรัง
• มีปัญหาในการเดินและการทรงตัว
• มีปัญหาในการจำ การคิด และการใช้เหตุผล หรือ ชอบบ่น
• ปัสสาวะบ่อย หรือกลั้นปัสสาวะไม่ได้

คำแนะนำหลังการรักษา

คุณพ่อคุณแม่ควรให้ความสำคัญในการพาลูกน้อยไปพบแพทย์ตามนัดทุกครั้ง ทุกครั้งที่คุณพาลูกน้อยมาตรวจพัฒนาการต่างๆ โดยแพทย์ผู้เชี่ยวชาญประจำตัวที่สมิติเวช ลูกน้อยของคุณจะได้รับการตรวจตามขั้นตอนนี้ด้วย

• การเจริญเติบโตของร่างกายโดยรวม และขนาดศีรษะตลอดจนอัตราการเติบโตของศีรษะ
• ความแข็งแรงของกล้ามเนื้อ และการบีบตัวของกล้ามเนื้อ
• ท่าทาง ([posture)
• พัฒนาการด้านการเคลื่อนไหว
• พัฒนาการด้านสหสัมพันธ์ (coordination)
• ประสาทสัมผัส – การได้ยิน การมองเห็น และการสัมผัส

---

ทีมแพทย์ผู้เชี่ยวชาญ (Team of Specialists)

นพ. ภาณุ นาจรุง – ศัลยแพทย์ สาขาประสาทศัลยศาสตร์

คุณวุฒิทางการศึกษา

• แพทยศาสตร์บัณฑิต คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ ปี พ.ศ.2541
• วุฒิบัตรผู้เชี่ยวชาญสาขาประสาทศัลยศาสตร์ ปี พ.ศ.2546 / วุฒิบัตรเพื่อแสดงความรู้ความชำนาญในการประกอบวิชาชีพเวชกรรมสาขาศัลยศาสตร์ โรงพยาบาลภูมิพลอดุลยเดช กองทัพอากาศไทย ปี พ.ศ.2546
• Certificate of Pediatric Neurosurgery, Taipei Veterans General Hospital, Taiwan 2009
• Certificate of The Asian Australasian Advanced Course in Paediatric Neurosurgery (AAACPN) Singapore, Taiwan, India: 2007, 2008, 2009
• เชี่ยวชาญด้าน ศัลยกรรมเนื้องอกในเด็ก และ ศัลยกรรมระบบประสาทในเด็ก

พญ. นันทาศิริ วิทยนคร – ศัลยแพทย์ สาขาประสาทศัลยศาสตร์

คุณวุฒิทางการศึกษา

• แพทยศาสตรบัณฑิต มหาวิทยาลัยขอนแก่น
• วุฒิบัตรผู้เชี่ยวชาญสาขาประสาทศัลยศาสตร์ ปี พ.ศ.2555
• Fellowship in Pediatric Neurosurgery, Division of Pediatric Neurosurgery, The Royal Children Hospital, Melbourne 2016

นพ. สมจิต ศรีอุดมขจร – กุมารแพทย์ สาขาประสาทวิทยา

คุณวุฒิทางการศึกษา

• แพทยศาสตร์บัณฑิต คณะแพทยศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ปี พ.ศ. 2532
• วุฒิบัตรผู้เชี่ยวชาญสาขากุมารเวชศาสตร์ สถาบันสุขภาพเด็กแห่งชาติมหาราชินี ปี พ.ศ. 2538
• เชี่ยวชาญด้าน กุมารแพทย์ และ ระบบประสาทและสมองในเด็ก
• Fellow in Pediatric Epilepsy, Austin Repatriation Medical Center, Melbourne

พญ. นวรัตน์ รุ่งธีรานนท์ – กุมารแพทย์ สาขาประสาทวิทยา

คุณวุฒิทางการศึกษา

• แพทยศาสตร์บัณฑิต (เกียรตินิยมอันดับ 1) คณะแพทยศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ปี พ.ศ. 2543
• วุฒิบัตรผู้เชี่ยวชาญสาขากุมารเวชศาสตร์ คณะแพทยศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ปี พ.ศ. 2551 และ 2553
• เชี่ยวชาญด้าน กุมารแพทย์ และ ระบบประสาทและสมองในเด็ก

พญ. อาภาศรี ลุสวัสดิ์

คุณวุฒิทางการศึกษา

• แพทยศาสตร์บัณฑิต (เกียรตินิยม) คณะแพทยศาสตร์โรงพยาบาลรามาธิบดี มหาวิทยาลัยมหิดล
• วุฒิบัตรด้านวิทยาศาสตร์การแพทย์คลินิก มหาวิทยาลัยมหิดล
• วุฒิบัตรผู้เชี่ยวชาญสาขากุมารเวชศาสตร์
• ใบรับรองด้านศัลยประสาท ราชวิทยาลัยกุมารแพทย์และสมาคมกุมารแพทย์แห่งประเทศไทย